Tęsknota jest centralnym i ponadczasowym motywem w literaturze. Wykracza ona poza zwykłe uczucie, stając się siłą napędową fabuły, motywacją dla bohaterów i narzędziem do eksplorowania kryzysu wartości. Wielopoziomowa rola tęsknoty wynika z jej zdolności do przenikania przez różne epoki literackie: od mitologicznego objaśniania świata, przez romantyczną idealizację utraconej ojczyzny, aż po pozytywistyczną analizę psychologiczną bohatera.
Tęsknota w literaturze - znaczenie
Uczucie tęsknoty definiuje się jako intensywne pragnienie osób, miejsc, stanów lub rzeczy, które są nieosiągalne lub utracone. Motyw ten najczęściej stanowi przyczynę sprawczą rozwoju fabuły lub psychiki bohatera. W literaturze tęsknota może być siłą budującą (np. motywuje do twórczości lub wytrwałości) lub niszczącą (prowadzi do paraliżu, obsesji lub klęski).
Motyw tęsknoty w literaturze - przykłady
Aby ułatwić przygotowania maturalne, można skategoryzować tęsknotę w pięciu ujęciach, co najlepiej oddadzą przybliżone przykłady z lektur.
Motyw tęsknoty za ojczyzną
To głębokie pragnienie powrotu do ojczyzny, związane z losem tułacza i pielgrzyma. To jeden z najczęściej pojawiających się motywów w polskiej literaturze, zwłaszcza w okresie zaborów i Wielkiej Emigracji. W tym kontekście tęsknota była siłą podtrzymującą tożsamość i ducha narodowego.
Przykład: Latarnik, Henryk Sienkiewicz
Tęsknota za ojczyzną i jej językiem (wywołana otrzymanym egzemplarzem "Pana Tadeusza") okazuje się siłą niszczącą. Choć szlachetna, paraliżuje Skawińskiego, prowadząc do zaniedbania obowiązków, utraty pracy i wyruszenia w dalszą tułaczkę.
Tęsknota za osobą
Żal za zmarłą, ukochaną osobą lub utraconą miłością. Jest to dominujący motyw w literaturze oraz w analizie psychologicznej bohaterów.
Przykład: Potop, Henryk Sienkiewicz
Tęsknota Kmicica za bliskością i przebaczeniem Oleńki Billewiczówny jest impulsowym, osobistym powodem przemiany z awanturnika i hulaki w bohatera narodowego.
Tęsknota za stanem idealnym
Żal za utraconym czasem, zwłaszcza dzieciństwem lub Arkadią (krainą idealnego szczęścia). Przybiera postać idealizacji przeszłości lub może też dotyczyć tęsknoty za utopią społeczną.
Przykład: Sklepy cynamonowe, Bruno Schulz
Tęsknota za Arkadią dzieciństwa, rozumianą jako bezpieczny, magiczny czas pierwotny, staje się siłą twórczą. To uczucie przenika teraźniejszość, deformując codzienność za pomocą wyobraźni.
Tęsknota egzystencjalna
To wszechogarniający smutek i poszukiwanie sensu, Boga, absolutu lub utraconego ładu. Ujawnia się w kryzysach światopoglądowych, lub w poszukiwaniu wzniosłego celu.
Przykład: Kordian, Juliusz Słowacki
Podróż Kordiana po Europie jest poszukiwaniem idei i wzniosłego celu, który mógłby wypełnić pustkę w życiu bohatera. Jest to tęsknota za absolutnym sensem działania.
Motyw tęsknoty za domem w literaturze
Tęsknota za domem i miejscem pochodzenia jest nierozerwalnie związana z motywem tułacza oraz Arkadii.
Przykład: Odyseja, Homer
Motyw nostos (powrotu do domu). Tęsknota Odyseusza za Itaką i Penelopą jest siłą napędową jego wytrwałości, motywującą go do pokonywania przeszkód i powrotu do ojczyzny.
Motyw tęsknoty w lekturach
Odwołanie się do kontekstów biblijnych, mitologicznych i kanonicznych lektur pozwala skutecznie wykorzystać motyw tęsknoty na maturze z języka polskiego.
Motyw tęsknoty w Mitologii Jana Parandowskiego
Mit o Demeter i Persefonie przedstawia tęsknotę matki za córką porwaną do Hadesu. Rozpacz jest tak intensywna, że bogini urodzaju, zaprzestaje wypełniania swoich boskich obowiązków. Jej gniew i smutek przenoszą się na cały świat, gdzie:
- panuje całoroczna zima,
- ziemia przestaje rodzić,
- nastaje wieczny nieurodzaj,
- ludziom grozi głód.
Tłumaczenie w ten sposób zjawiska pór roku (jesień i zima to czas, gdy Persefona wraca do Hadesu), ukazuje, że tęsknota jest siłą kształtującą świat.
Motyw tęsknoty - Biblia
Psalm 137 ("Nad rzekami Babilonu...") stanowi archetyp tęsknoty narodowej i wygnania. Fabuła opowiada o losie Izraelitów, którzy zostali uprowadzeni do niewoli babilońskiej i zasiadają nad rzekami Babilonu. Lament dotyczy utraty Jerozolimy (Syjonu). Tęsknota ta przybiera formę dramatycznej odmowy - wezwani do radosnego śpiewania na obcej ziemi, Izraelici odmawiają, pytając retorycznie: "Jakże mamy śpiewać pieśń Pańską w obcej ziemi?". Odmowa ta symbolizuje duchową wierność ojczyźnie. Motyw ten stał się punktem odniesienia dla polskich twórców, zwłaszcza w dobie zaborów, jako biblijny paradygmat dla koncepcji "narodu bez państwa".
Motyw tęsknoty w Trenach Jana Kochanowskiego
Tęsknota w "Trenach" jest konsekwencją żalu po stracie córki Urszulki. Początkowo jest to siła niszcząca, prowadząca do kryzysu filozoficznego i zwątpienia w dotychczasowe wartości (stoicyzm, renesansowy ład). Ostatecznie tęsknota okazuje się budująca, gdy ból zostaje przezwyciężony, a poeta odnajduje pocieszenie w wierze i powrocie do ładu. "Treny" stanowią zatem studium tęsknoty od rozpaczy po akceptację.
Motyw tęsknoty w Sonetach krymskich Adama Mickiewicza
Cały cykl jest przesycony tęsknotą narodową i stanowi studium kondycji emigranta. Pielgrzym, główny bohater, podziwia piękno Krymu, lecz jego myśli wciąż krążą wokół utraconej ojczyzny. Tęsknota wzmaga jego poczucie alienacji na obcej ziemi i w kontraście do idealizacji w "Panu Tadeuszu" jest przesiąknięta smutkiem wygnania.
Motyw tęsknoty - Pan Tadeusz, Adam Mickiewicz
W "Panu Tadeuszu" tęsknota jest siłą budującą tożsamość. Jest to utwór powstały z tęsknoty poety za krajem, która przejawia się w:
- idealizacji Litwy (porównanie jej do zdrowia w Inwokacji),
- obronie jej piękna (sprzeciw Tadeusza wobec zachwytów nad Włochami),
- kultywowaniu dawnych tradycji i drobiazgowym utrwalaniu obyczajów (zasada grzeczności, uczty, zwyczaje myśliwskie, gościnność, polonez, ubiór).
Tęsknota ta staje się aktem patriotyzmu, oporu przeciwko wynarodowieniu i wyrazem silnych uczuć narodowych.
Motyw tęsknoty w Lalce Bolesława Prusa
Tęsknota Stanisława Wokulskiego za odrzucającą go Izabelą Łęcką jest siłą ambiwalentną.
- Początkowo działa konstruktywnie. Motywuje Wokulskiego do podjęcia ryzyka, wyjazdu w interesach do Bułgarii i zdobycia majątku. Jest to dla niego motor do szybkiego załatwiania spraw i powrotu.
- Z czasem jednak tęsknota przeradza się w destrukcyjną obsesję. Izabela staje się dla niego bożkiem, co prowadzi do utraty racjonalności, rezygnacji z pozytywistycznych ideałów i ostatecznej klęski życiowej. Tęsknota ta okazuje się anachroniczna - romantyczne uczucie w realistycznym świecie musi zakończyć się porażką.
Dodatkowo w "Lalce" Ignacy Rzecki odczuwa tęsknotę za minionym porządkiem (epoką napoleońską), która jednak stabilizuje jego życie i pozwala mu dbać o sprawy Wokulskiego.
Motyw tęsknoty w Przedwiośniu Stefana Żeromskiego
W "Przedwiośniu" tęsknota dotyczy przede wszystkim utopii społecznej. Opowieść ojca o szklanych domach wywołuje u Cezarego Baryki pragnienie idealnej, odrodzonej i sprawiedliwej Polski. Zderzenie tej tęsknoty z brutalną rzeczywistością (biedy i chaosu powojennej Polski) prowadzi do głębokiego rozczarowania i ostatecznie do buntu. Jest to dowód na to, że niezaspokojona tęsknota za ideałem może być siłą destabilizującą. Warto wspomnieć o Arkadii w Nawłoci, która jest złudną krainą szczęścia, odciętą od prawdziwych problemów, co pogłębia poczucie utraconej utopii.
Motyw tęsknoty - rozprawka
W najnowszej formule 2023 CKE stawia na szerokie tematy (np. sprzeczności, bunt, relacje). Oznacza to, że tęsknota może być uzasadnieniem psychologicznym działań bohatera. Dla maturzysty jest to motyw, który pozwala na integrację różnych lektur i pozwala na zrozumienie złożonych problemów, które są stale obecne w arkuszach egzaminacyjnych.
Przykłady zastosowania motywu tęsknoty w tematach maturalnych
Matura 2023: "Człowiek - istota pełna sprzeczności"
Sprzeczność Stanisława Wokulskiego w "Lalce" jest wynikiem irracjonalnej tęsknoty za miłością romantyczną (Izabelą), która stoi w konflikcie z jego pozytywistycznym rozumem. Tęsknota jest więc przyczyną jego wewnętrznego dramatu.
Matura 2024: "Bunt i jego konsekwencje dla człowieka"
Bunt Cezarego Baryki w "Przedwiośniu" jest konsekwencją tęsknoty za utopijną wizją ojczyzny (szklane domy), którą zderza z nędzną, realną Polską, co prowadzi do ostatecznej konfrontacji. Podobnie postawa Rzeckiego to wewnętrzny bunt, napędzany tęsknotą za epoką napoleońską.
Matura 2024: "Jak relacja z drugą osobą kształtuje człowieka?"
W "Lalce" tęsknota Wokulskiego za Łęcką kształtuje go negatywnie. Początkowo jest ona konstruktywnym motorem jego działań. Jednakże z czasem ewoluuje w destrukcyjną obsesję i ślepą idealizację, co prowadzi do porzucenia pozytywistycznych ideałów (praca dla nauki, racjonalizm) i finalnej klęski życiowej.
